Türkiye'de Ortak Türk Alfabesinde basılan ilk kitap olan bu çalışma Güney Azerbaycan şairlerini Türkiye'de ve Türk Dünyasında tanıtmayı Amaçlamaktadır. Birinci ciltte Urumiye şairlerinden Dede katip ve oğlu Katipoğlu'nun şiirlerine yer verilmiştir. Batı Azerbaycan etnik sorunu ve Urumiye Gölünün faciasına dikkat çekmek için eserin birinci serisi Urumiye şairlerine yer verilmiştir. Bu projenin II. , III. ve VI. bölümleri Doç. Dr. Nabi AZEROĞLU tarafından yürütülmekte ve 2025 yılının içinde sonuçlanacaktır.
Kitabın Birinci Bölümünden:
Türk Yurdu İran
Tarix boyunca İran’daki Türk varlığı üzәrindә gәzgin vә bilim insanlarının çalışmaları bulunmaqtadır. Lady Sheil, Louis Dupre, Vladimir Fedorovich Minorsky, N. De Khanikoff, Blaga Rafeal, Vladimir Vasily Barthold, Jean Paul Roux, Laszlo Rasonyi Josef Vizhofer vә Alman seyyahı Adam Olearus gibi yabancı bilginlәr İran coğrafyası, İran’da Türk oymaqları qonusunda etnografik bilgilәr vermişlәrdir.
Türk bilim insanlarından; M. Emin Rәsulzadә, Ruşeni Barkın, Sәnan Azәr, Әhmәd Ağaoğlu, Mәhmәd Fuat Köprülü, Faruq Sümәr, Әhmәd Cәferoğlu, Yavuz Aqpınar, Yaşar Kalafat, Ali Qafqasyalı, Rәcәp Albayraq, Hüseyin Nihal Atsız, Nevzat Özqan, Osman Nәdim Tuna, Ahmet Bican Ercilasun, Semih Tezcan, Sultan Tulu, Reha Metin Ören, Yusuf Gedikli, Bilgehan Göktağ Atsız, Arif Cengiz Erman gibi bilim insanlarının İran Türklәri üzәrindә çalışmaları olduqca önәmlidir.
Azәrbaycan Cumhuriyәtinin bânisi, Mәhәmmәd Emin Resulzadә, “Türk Yurdu Dergisi”ndә yayınladığı “İran Türklәri” adlı maqalәdә İran Türklәrinin Farslaşma sorununa değinәrek problemin Fars dili vә Şia mәzhәbi olaraq iki önәmli xususta bәlirlәmәktәdir. Onun tәspitine görә Şiilik İran Türklәrini o qadar Farslaştırmıştır ki oradaki Türklәrin çoğunluğu kendilәrini Türklәşmiş Fars olaraq tanımlamaqtadırlar.
Son dönәmlәrdә Güney Azәrbaycan Türklәrinin arasındaki milli uyanış bu olguyu zayıflatsa da hala en önәmli vә etkili bir olgu olduğunu görmәktәyiz. Karabağ işgali sırasında Ermәniyә açıqça dәstәk vermәsi, İran devlәtinin bu siyasetini zayıflamasına nәdәn olmuştur. Ancaq Resulzade’nin o dönәmdәki tәspiti günümüzdә dә İran coğrafyasında geçәrliğini qorumaqdadır.
Urumiyә Tarixi
Urumiyә vә çevrәsi XI. yüzyılın ortalarında Büyük Sәlçuqlu Devleti’nә bağlandı. Sultan Tuğrul Bәy, Abbâsî Xalifәsi Qaim-Biәmrillâh’ın qızı ilә evlәnmәk için Muharrәm 455’tә (Ocaq 1063) Urumiyә’dәn Bağdat’a harәket etti. Şәhir, 544’tә (1149) Mәlik Muhammәd b. Mahmûd b. Muhammәd Tapar’ın hâkimiyetindә bulunuyordu. Iraq Sәlçuqlu Sultanı II. Tuğrul’un 585’tә (1189) Әmîr İzzәddin Hasan b. Qıpçaq’ın yardımıyla Uşnu, Sәlmâs, Xoy vә Urumiyә’yi yağmalaması Azәrbaycan Atabәgi Qızılarslan’ı harәkәtә geçirdi vә
aralarında savaşa yol açtı. Şәhir, XII. yüzyılın son çәyrәğindә Sәlçuqlu hâkimiyetinin zayıflaması üzәrinә Azәrbaycan Atabәglәri’nin egemәnliğinә girdi. İbnü’l-Әsîr, İldәnizlilәr’dәn Atabәg Әbû Bәkir’in 602 (1205-1206) yılında Mәrâga’ya qarşılıq Uşnu vә Urumiyә’yi Atabәg Alâәddin’ә verdiğini qaydәdәr (a.g.ә., XII, 197-198). 617’dә (1220) Urumiyә’yi ziyaret edәn Yâqūt әl-Hamәvî şәhrin bağ vә bahçәlәri, suları vә havasıyla, bol mәyvәlәriylә büyük vә güzәl bir yerlәşim birimi olduğunu söylәmәktә, bu arada Atabәg Muzaffәrüddin Özbәk’in şahsî zaaflarından dolayı şәhirdә hüküm sürәn güvәnsizliktәn bahsetmәktәdir. Urumiyә, bu tarixtәn qısa bir sürә sonra Moğollar’ın önündәn Azәrbaycan’a çәkilәn Cәlâlәddin Xârizmşah’ın hâkimiyetinә girdi. Cәlâlәddin Xârizmşah, Ahlat’ı quşattığı sırada Urumiyә vә Xoy civarındaki Yıva Türkmәnlәri’nin Azәrbaycan’da qarışıqlıqlar çıxardığını duyunca 623’tә (1226) Azәrbaycan’a dönüp bölgәdәki Türkmәnlәri dağıttı. 628 (1230) qışını Urumiyә vә Uşnu’da geçirәn Cәlâlәddin Urumiyә, Sәlmâs vә Xoy’u Sәlçuqlu xânәdanına mәnsup olan xanımına verdi.
Urumiyә Avşarları (Gündüzlü, Araşlı, Mahmudlu)
Urumiyә Gölü’nün batısında Sәlmas ilә Uşnu arasında yer alan Urumiyә şәhri vә civarında yoğun olaraq yaşıyorlardı. Burada ilk dәfa İmanlu Avşarları yerlәşmişti. Bu oymağın bir qolu sonradan Qasımlu adını taşıdı ki bu ad Şah Abbas dәvrindә İmanlu Avşarı’nın başında bulunan Qasım Sultan’dan gәlmәktәdir. Urumiyә Avşarlarının diğәr oymaqları Gündüzlü vә Araşludur. Bunlar Urumiyә’yә Quh Guliyә’dәn gәlmişlәrdir. Araşlu’dan çıxan Mahmutlu oymağı da Urumiyә’dә yaşamaqtadır. A. Dupre’nin bәlirttiğinә görә: “Urumiyә Avşarları Qasımlu vә Araşlu adlı iki qola ayrılmaqta, bu qollar da Qaraçlu, İmamlu, Davudlu, Usallu, Qılıçlu, Gani Bәglü, Kilәli, Tutmaqlu, Adaqlu, Qara Hasanlu, Ali Bәklü, Tәrzilü, Şah Baranlu, Yәhәrlü, Kuh-Giluyәli
gibi obalardan mәydana gәlmәktәdir.”
Kitabın Bölümleri:
Birinci ciltte Urumiye şairlerinden Dede katip ve oğlu Katipoğlu'nun şiirlerine yer verilmiştir.
Batı Azerbaycan etnik sorunu ve Urumiye Gölünün faciasına dikkat çekmek için eserin birinci serisi Urumiye şairlerine yer verilmiştir.
Kitap Bu bölümlerden oluşmaktadır:
Önsöz
GİRİŞ
Türk Yurdu İran
Birinci Bölüm
İran Türklәrinin Qurtuluş Mucadәlәsi 5
Güney Azәrbaycan Demoqrat Fırqәsı 6
İran’da Türk Bölgәlәri 7
Azәrbaycan Türklәri 8
Azәrbaycan’ın Tarixi Coğrafyası 10
Azәrbaycan Atabәglәri (İldәnizlilәr) 10
Divan-ı Lügat-i Türk’tә Azәrbaycan’ın Adı 11
Türkmәnlәr Xorasan Türklәri 16
Türkmәnlәr 16
Qaşqaylar 16
Urumiyә Avşarları (Gündüzlü- Araşlı- Mahmudlu) 20
Urumiyә’nin Coğrafi Qonumu 21
Urumiyә Tarixi 21
İKİNCİ BÖLÜM
Güney Azәrbaycan’ın Milli Şairi 25
Dәdә Kâtib; Hayatı vә Yaratıcılığı 25
Dәdә Katib’in Şiirlәrindә Milli Düşüncә 29
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Dәdә Katib’in Milli Şiirlәri 36
İstәrǝm qısaca tǝmrif eyliyim 37
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
KATİBOĞLU HAYATI vә ӘSӘRLӘRİ 121
KATİBPĞLU’NUN HAYATI 122
Alıram başımı qaçam bu eldǝn 225
Bayatlar 226
Kaynakça 227
Bu projenin II. , III. ve VI. bölümleri Doç. Dr. Nabi AZEROĞLU tarafından yürütülmekte ve 2025 yılının içinde sonuçlanacaktır.
Aşağıdaki bağlantıdan kitabı okuyabilirsiniz:
(99+) GÜNEY AZERBAYCAN MİLLİ ŞAİRLERİ ANTOLOJİSİ
