GÜNEY AZERBAYCAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ              TURAN.....

Dr. Hüseyin Feyzullahi Vahid (Ulduz)‎, Ustad Hemid Ahmedzade (Telimhanlı)‎ ve Aliriza Zihak (Ağçaylı) nin‎ 1980-1982 tarihleri arasında çıkarttıkları Dede Korkut Dergisi Azerbaycan Türkçesiyle İran’da yayınlanan ilk Türkçe dergi olarak tarihe geçmiştir. Şah döneminde baskılar sonucunda Azerbaycan Türkçesinin yasaklanması İran sahasında Türkçe (Azerbaycan Türkçesinde) yazar okur sayısı yok diyecek kadar düşürmüştü. İran Devletin yasaklamasına paralel olarak halkın arasında “Türkçe zor bir dil, yazıp okunması imkansız bir dil” telkinler de gene devlet organları tarafından yapılmaktaydı. İran’da Türkçenin sökülüp atılması için yürütülen bu siyaset aslında Rıza Şah döneminden başlamıştı.

Dede Korkut Dergisi’nin İran’ın Tebriz kentinde yayımlanması önemli bir siyasi ve kültürel olaydı. Türk kültürünü hor gören Şah dönemi sonrası bu derginin ortaya çıkması İran’da yaşayan Türklerin yeniden özüne dönüşünün bir simgesi olmuştur. Bu dergiden sonra Tahran’da yayın hayatına giren Varlık Dergisi değerli bilim insanı Dr. Cavad Heyet teşebbüsüyle İran’da yaşayan Türklerin bir diriliş haykırışı olmuştur. Varlık Dergisi merkezde yayınlanma olanaklarından faydalanarak günümüze kadar sürüp gelmiştir. Ancak Dede Korkut ve Köroğlu ve diğer dergiler başkent imkânlarına uzak kalması ve Tebriz’de yaşayan Türklerin
milli hassasiyetinin ortaya çıkmasıyla devlet tarafından uzun yaşama imkânı bulamamış ve iki yıl çıktıktan sonra kapanmak zorunda kalmıştır. Tabi bunların yanında maddi nedenleri de belirtmemiz gerekmektedir. O dönem Türkçenin yazılışı ve okunuşu yaygın olmadığı için derginin okuyucu sayısı belirli bir kesimi aşmamaktaydı. Derginin tüm masrafları Dr. Hüseyin Feyzullahi üzerine olduğundan dergiye yardım ve destekleyici bulunmadığından bir müddet dergi kendi yağıyla kavrulsa da zaman içinde masraflar karşılanamamıştır. Devrim şartlarının yanı sıra İran-Irak savaşı da ekonomik döngüsünü zor dönmeye başlatmıştı. Dr. Feyzullahi bu dönemde parmağındaki nişan yüzüğünü de satarak derginin giderlerini karşılamaya çalışmıştır. Ancak daha fazla bu iş yürümemişti ve dergi ikinci yılını göremeden 20. sayısının ardından durdu. 

Derginin birinci sayısında Balaş Azeroğlu’nun “Ana Dili” adlı şiirini görmekteyiz. Bu şiirde, ana dili yasaklandığı için hapise atılmış bir kişiyle onu hapse atan kişi arasında karşılıklı konuşmaya yer verilmiştir. Şiirde Azerbaycan Türkçesinin yasak olduğu, okullarda çocukların başka dilde eğitim aldıkları işlenmektedir. Bu konular derginin diğer sayılarında da yer verilmektedir: ‎“Ana Dilime”, Mehemmed Gence, sayı, 2, s. 20. ‎“Bize Şahname ne Gerek”, Ülker, sayı, 6, s. 4, benzer konular işlenmektedir. Bu örneklerde gördüğümüz gibi İran’da Azerbaycan Türkçesi’nin resmileşmesi, ana dilde eğitimin olması gerektiği vurgulamaktadır.
Dede Korkut Dergisi’nin amaç ve istekleri bu şiirlerde yansıtılmıştır. Edebi konuların nazım ve nesir türünün tümünün dergide bulabiliriz. Makale, hikâye, şiir, hiciv, çocuk edebiyatı, âşık edebiyatı, folklor yazıları en çok görünen yazı türleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Dergideki konular genel olarak milli düşünce içerikli, milli duygulara hitap eden konulardır. Bu konular düz yazılar ve şiirlerde işlenmiştir. Şehriyar’ın yeni yazılan şiiri, Dede Korkut Dergisi’nin eki olarak dördüncü sayıda dağıtılmıştı.

1945-1946 Güney Azerbaycan Milli Hökümeti Şah’ın ordusu tarafından yıkıldıktan sonra Azerbaycan Türkçesi yasaklandı ve basılan kitaplar yakılarak yok edildi. (Bu dönem Dr. Cavat heyet ve Doç. Dr. Nabi Azeroğlu tarafından kültürel Soykırım olarak adlandırılmıştır.) Bu olay Nazilerin kitap yakma olayıyla birlikte tarihe geçmiştir. Bunun yanı sıra Türkçe yazan yazarlar tutuklanıp idam edilmiştir. Bu kültürel soykırımdan sonra İran sahasında Türkçe yazar okurlarında bir kopma olmuş toplumun düşünürlerinin yeniden yetişmesi ve ortaya ürün koymaları 40 yıla yakın bir süre gerektirmiştir. İran şahı Rıza Şah babası gibi Türkçe’nin yok edilme politikasını tüm şiddetiyle sürdürmüştür. Bu dönemde iki elin parmak sayılarını geçmeyen düşünürler milli edebiyattan esinlenerek Türkçe eserler vermeye başladılar. Ali Tebrizli, Ali Kemali, Mehemed Ali Farzane,
Bulut Karaçorlu ve Dr. Hüseyin Feyzullahi gibi düşünür ve yazarlar zorluklar içinde Türkçeyi yaşatmaya çalışmışlar. Nitekim Dr. Feyzullahi bu yüzden 10 yıl hapse maruz kalmıştı.
1979 İran İslam devrimiyle birlikte kültürel yönden yeni umutlar yeşermeye başladı. Bu dönemde birçok dergi (Azerbaycan Türkçesinde) çıkmaya başladı. Devrimden sonra Dr. Feyzyllahi siyasi mahpuslar gibi hapisten çıkarıldı. Daha önce uğrunda hapis yattığı kitap ve dergileri çıkarmaya başladı. Dede Korkut Dergisi ve Köroğlu Dergisi bu dönemın parlakdergilerinden sayılmaktaydı. Ne yazık ki bu dergiler kısa süren siyasi refahlığın ürünleri olmuşlar. Önceki rejimin kalıntıları ve Türk (Azerbaycan Türkü) varlığını inkâr edenler yine işbaşına geçtiğinden siyasi ve kültürel özgürlük kısa sürmüştür.
Dede Korkut Dergisi’nin çıkış amaçlarından biri edebî yazıların okuyucularla buluşturulmasının yanı sıra dönemin kültürel ve edebi faaliyetlerin haberlerini yaymak olmuştur. O döneme kadar İran’daki Türkçe yayınlar birkaç kitap ile sınırlıydı. Ali Tebriz’nin çıkardığı Aliağa Vahid’in Gazelleri, Fuzuli’nin Gazelleri en çok okunan kitaplar idi. Bu kitaplar şahsî çabalar sonucunda çıkmış az baskı sayısı ile kısıtlı bir okuyucu kitlesine ulaşmaktaydı. 1979 devriminden sonra İran İslam Cumhuriyeti anayasasında kültürel hakların verilmesi konusunda anayasada madde olmasına rağmen devrimden sonra bu madde hiçbir zaman yürürlüğe konulmadı. Eski sistemin kalıntıları İslamî sistemin içinde yerini muhafaza ederek Azerbaycan Türkçesinin yok edilmesi politikası farklı bir mecrada yürütülmüştür.

Bu dergi üzerinde bir yüksek lisans tezi ve bir makale çalışması bulunmaktadır. 

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1084656

Yorumlar