İran ve Anadolu sahası ortak kültürel mirası ürünlerinden olan Erselannâmeler, el yazma ve taş basımı nüshalarının yanı sıra günümüz İran Türklerinin sözlü geleneğinde yaşamaktadır. Danişmendnâme, Battalnâme ve Şikâri Destanı ile konu ve motif benzerliğiyle öne çıkan Erselannâme aynı geleneğin devamı niteliğinde sayılabilir. İran sahasında birkaç el yazma ve taş basım nüshası bulunan destanın Anadolu sahasında günümüze dek bilinen tek nüshası İstanbul Atatürk Kitaplığında bulunmaktadır. 407 sayfadan oluşan hacimli taş basım eser musavver olup 27 resim içermektedir. Manzum ve mensur iç içe yazılan eserde Farsça ve Türkçe aruz vezninde şiirlerin yanı sıra Farsça Arapça mulamma şiir örneği de bulunmaktadır. Destanda Türkçe ve Farsça toplam 132 beyit şiir bulunmaktadır. Bu sayıdan 67 beyit Farsça ve 65 beyit şiir Türkçedir. Farsça şiirler aruz vezninde yazılırken Türkçe şiirler aruz ve hece ölçüsünde yazılmıştır. Edebȋ sanatların kullanıldığı süslü nesir örneklerinden olan Erselannâme’nin İstanbul nüshası, Arap alfabesiyle Azerbaycan Türkçesinde yazılsa da Farsça ve Arapça terkiplerin kullanıldığı eser akıcı ve sürükleyici bir üsluba mâliktir. Farsça yazılan Erselannâmelerin İran kütüphanelerinde el yazma ve taş basım nüshaları Kum ve Tahran kütüphanelerinde tespit edilmiştir. Kaçar döneminde Nakib-ül’ Memalik tarafından yazılan Erselannâmeler İstanbul ve Tebriz’de bulunan Türkçe versiyonlarının yanı sıra Kum ve Tahran kütüphanelerinde taşbasım nüshalara sahiptir. Günümüz İran Türkleri sözlü geleneğinde bulunan “Emir Erselan-ı Rûmi Dastanı” bu destanın âşık anlatımı versiyonudur. İran’da destancı âşıkların repertuvarında bulunan Erselannâme’nin en kapsamlı varyantı 1978-1979 yılları arasında Tebriz-Karadağ âşık muhitinden olan Ȃşık Abdülali Nûrȋ tarafından kasetler üzerine kayda alınmıştır. Sözlü Erselannâme yazılı versiyonundan daha kapsamlı olup 400 dörtlük hece vezninde şiir içermektedir. 

Erselannâmeler; İran ve Anadolu sahasında yazılı ve sözlü kaynaklarda bulunan, konusunu Danişmendnâme, Battalnâme ve Şikâri Destanı’nda olduğu gibi Rum diyarında İslamiyeti yayma ve kâfirlerle mücadeleyi konu eden destanlardır. Farsça ve Türkçe yazılı kaynakların yanı sıra İran Türkleri sözlü geleneğinde yaşayan Erselannâme, Anadolu sahasında günümüze dek bilinen tek yazılı nüshası İstanbul’da bulunmaktadır.
407 sayfadan oluşan bu musavver nüshada 27 resim bulunmaktadır. Bazı resimlerin kenarında veya altında kısa Farsça açıklamalı cümleler görülmektedir. İstanbul nüshasının diğer nüshalardan farkı, her sayfa başında başlıkların bulunmasıdır. Eserde 372 Farsça başlık görülmektedir. Bu hacimli nüshanın ilk iki sayfası
ne yazık ki yoktur. İran sahasında yazılı Erselannâmeler hem Farsça hem Türkçe (Azerbaycan Türkçesinde)
görülmektedir. Bu sahada esere farklı adlar verilmiştir; Emir Erselan-ı Rûmȋ, Emir Erselan-ı Nâmdâr, Külliyat-ı Emir Erselan ve Meleke-yi FarruḫLika, Kitab-ı Sultan Emir Erselan. Farsça Erselannâmelerde daha çok Emir Erselan-ı Nâmdâr adı tercih edilirken Emir-i Erselan İranlı bir şehzâde olarak tanıtılmaktadır.

İran Türkleri sözlü geleneğindeki Erselannâmeler, âşıkların anlattığı destanlar arasında “Emir Erselan-ı Rûmi Dastanı” adıyla bilinmektedir. Destancı âşıkların repertuvarında bulunan bu eser halk arasında bilinen ve beğenilen destanlardan biridir. Motif ve olay örgüsü yönünden oldukça zengin yapıya sahip olan bu destanın en kapsamlı varyantı Tebriz-Karadağ âşık muhitinde tespit edilmiş yazıya aktarılmıştır.

Coğrafi olarak geniş bir sahada anlatılan destan, İran’ın farklı âşık muhitinde de bilinmektedir. Düğün, sünnet ve diğer merasimlerde âşıkların Erselannâme söyleme geleneği günümüzde oldukça zayıflamıştır. Bu merasimlerde destanın bir parçası dinleyicilerin isteği üzerine anlatılmaktaydı. Bazen âşığın seçtiği ve ortama uygun gördüğü bir bölüm anlatılmaktaydı.

Ȃşık icralarında destanın mensur kısmı nakledilirken manzum kısımlar ise saz eşliğinde ifa edilir. Bazen bu ifa sırasında âşığa def ve zurna çalan kişilerin de eşlik ettiği görülmektedir. Erselannâme’nin sözlü kaynaklarda tespit edilen en kapsamlı varyantı “Emir Erselan-ı Rûmȋ Dastanı” adı altında, 1978-1979 yılında Tebriz-Karadağ âşık muhitinden Ȃşık Abdülali Nûrȋ tarafından 20 saat kasetler üzerine kayda alınmıştır. Destan kasetleri digital ortamına aktarıldıktan sonra Turuz sitesine yüklenmiştir. Nazım ve nesir iç içe anlatılan bu destanın nazım kısmı oldukça zengin olup 400 den fazla koşma ve mani içermektedir.

Nazım türleri arasında koşma ve maninin yanı sıra divânȋ, nasihatnâme, geraylı ve tecnis gibi farklı nazım türleri bulunmaktadır. Ȃşık Abdülali Nûrȋ, Emir Erselan-i Rûmȋ destanın birçok âşık havası ile icra etmiştir. Ȃşık havalarıdan; Dübeyti, Keşkoğlu, Sarıtel, Bakı Kaytarması, Döğme Keremi, Kaçar Bayatı, Yanık Keremi havaları gibi çeşitli havalar destan anlatımında icraya eşlik etmiştir. Ayrıca destanda birçok arkaik sözcük bulunmaktadır. Bunların içinde arkaik kalıp [ölürem ay budun] / [sevirem ay budun] destanın üstatname kısmıda tespit edilmiştir. 

Sonuç
El yazma ve taşbasımı nüshaları bulunan Erselannâmeler İran ve Anadolu sahasının ortak kültürel değerleri olsalar da üzerinde bilimsel çalışma yapılmamıştır. İran sahasında yazılı örneklerinin yanı sıra sözlü gelenekte Erselannâmelere âşıkların destanlarda karşılaşmamız konuyu daha da önemli kılmaktadır. Fars edebiyatında “Emir Erselan-ı Nâmdâr” adıyla bilinen eserin İran’da Kum ve Tahran kütüphanelerinde el yazma ve taşbasım nüshaları bulunması Türk-Fars kültürel ilişkisinin yeni boyutlarını bize açmaktadır. Arap alfabesiyle Azerbaycan Türkçesinde yazılan Erselannâme’nin İstanbul nüshası en önemli nüshalarından olarak farklı
yönleriyle incelenebilir bir eserdir. Bu nüsha İran’da bulunan Azerbaycan Türkçesindeki Erselannâmelerle aynı metni içermesine rağmen bazı farklılıklar tespit edilmektedir. İstanbul nüshasının başlıklara sahip olması ve musavver olması onu Tebriz’de basılan Erselannâmeden mütemayiz kılmaktadır.

KAYNAK:

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1292834

İran ve Anadolu sahasında Erselan-nameler

Yorumlar